Buddha: शील, संयम, करुणा, दानाची शिकवण; भगवान गौतम बुद्ध यांच्या ५ प्रेरणादायी कथा!

पाहुयात, भगवान गौतम बुद्धांशी संबंधित निवडक ५ कथा...

१. दान

एकदा भगवान गौतम बुद्धांनी पाटलीपुत्र या राजधानीला भेट दिली. बुद्ध आल्यावर प्रत्येक व्यक्तीने त्यांच्या शक्तीप्रमाणे त्यांना भेटवस्तू देण्यास सुरुवात केली.

भगवान गौतम बुद्धांचे परमअनुयायी राजा बिंबिसाराने त्यांना मौल्यवान हिरे, मोती आणि रत्नेही दिली. बुद्धदेवांनी एका हाताने सर्वांचा आनंदाने स्वीकार केला. यानंतर मंत्री, श्रीमंत लोक आणि सावकारांनी त्यांना भेटवस्तू दिल्या आणि बुद्धदेवांनी ते सर्व एका हाताने स्वीकारले.

इतक्यात एक वृद्ध स्त्री काठी टेकत टेकत तिथे आली. भगवान बुद्धांना नमस्कार केल्यावर ती म्हणाली, 'भगवान, जेव्हा मला तुमच्या आगमनाची बातमी मिळाली तेव्हा मी हे डाळिंब खात होते. माझ्याकडे बाकी काही नसल्यामुळे मी फक्त हे अर्धवट खाल्लेले फळ आणले आहे. माझी ही क्षुल्लक भेट जर तुम्ही स्वीकारली तर मी स्वत:ला भाग्यवान समजेन. भगवान गौतम बुद्धांनी त्यांच्या समोर दोन्ही हात ठेवून ते फळ स्वीकारले.

हे पाहून बिंबिसार राजाने भगवान बुद्धाला म्हटले, ‘भगवान, क्षमा करा! मला एक प्रश्न विचारायचा आहे. आम्ही सर्वांनी तुम्हाला मौल्यवान आणि मोठ्या भेटवस्तू दिल्या, ज्या तुम्ही एका हाताने स्वीकारल्या, परंतु या वृद्ध महिलेने दिलेले लहान आणि उष्टे फळ तुम्ही दोन्ही हातांनी स्वीकारले, असे का?’

हे ऐकून तथागत बुद्ध हसले आणि म्हणाले, 'राजा! तुम्ही सर्वांनी नक्कीच मौल्यवान भेटवस्तू दिल्या आहेत. पण, हे सर्व तुमच्या संपत्तीचा दहावा भागही नाही. तुम्ही हे दान दीन-दुबळ्यांच्या कल्याणासाठी दिलेले नाही, त्यामुळे तुमचे दान 'सात्विक दान' या श्रेणीत येऊ शकत नाही. उलट या म्हाताऱ्या बाईने तिच्या तोंडाचा घास मला दिला आहे. ही वृद्ध स्त्री गरीब असली तरी तिला संपत्तीची लालसा नाही. म्हणूनच मी हे दान खुल्या मनाने आणि दोन्ही हातांनी स्वीकारले आहे.

२. शेती

एकदा भगवान बुद्ध भिक्षाटन करत असताना एका शेतकऱ्याच्या घरी पोहोचले. तथागत भिक्षा मागायला येताना पाहून शेतकरी अनादराने म्हणाला, ‘श्रमण, मी नांगरतो आणि मग खातो. तुम्हीही नांगरणी करून बी पेरून मगच अन्न खावे.’

त्यावर बुद्ध म्हणाले- महाराज ! मी पण शेती करतो.'

हे पाहून शेतकरी कुतूहलाने म्हणाला, ‘मला ना नांगर दिसत ना बैल, ना शेतीची जागा. मग तुम्ही पण शेती करता असे कसे म्हणता? कृपया तुमच्या शेतीबद्दल स्पष्टीकरण द्या.’

त्यावर तथागत बुद्ध त्या शेतकऱ्याला म्हणाले, ‘महाराज ! माझ्याकडे श्रद्धेचे बीज आहे, तपश्चर्येच्या रूपात पाऊस आणि प्रजा रूपात नांगर आहे. भ्याडपणाची शिक्षा आहे, विचारांच्या रूपात दोरी, स्मृती आणि जागरुकतेच्या रूपात नांगरणी आणि पेरणी आहे.’

बुद्ध पुढे म्हणाले, ‘मी वचन आणि कर्म याने संयत राहतो. मी माझ्या या शेताला निरुपयोगी गवतापासून मुक्त ठेवतो आणि आनंदाची कापणी होईपर्यंत प्रयत्न करत राहतो. अप्रमाद हा माझा बैल आहे जो अडथळे पाहूनही मागे फिरत नाही. तो मला सरळ शांतीधामला घेऊन जातो. अशा प्रकारे मी अमृताची लागवड करतो.’

३. परिश्रम

एकदा भगवान बुद्ध आपल्या अनुयायांसह एका गावात उपदेशासाठी जात असताना मार्गक्रमण करत होते. ते इच्छित गाव येण्यापूर्वी वाटेत ठिकठिकाणी अनेक खड्डे खोदलेले होते. ते खड्डे पाहून बुद्धांच्या एका शिष्याने कुतूहल व्यक्त केले, आणि विचारले की असे खड्डे का खणण्यात आले असावेत बरे?

भिक्षूच्या या प्रश्नावर बुद्ध म्हणाले, पाण्याच्या शोधात कोणीतरी हे असे खड्डे खणले आहेत. त्याने धीराने एका ठिकाणी खड्डा खणला असता तर त्याला नक्कीच पाणी मिळाले असते, पण तो थोडा वेळ खड्डा खणायचा आणि पाणी न मिळाल्यामुळे तो दुसरीकडे खड्डा खणायला लागायचा. परंतु या व्यक्तीमध्ये संयम नव्हता. परिश्रमासोबतच जर व्यक्तीमध्ये संयम असेल तर त्याला यश मिळेत. म्हणून कष्टासोबतच माणसाने संयमही ठेवायला हवा.

४. चक्षुपाल

एकदा भगवान बुद्ध जेतवन विहारात विहार करत होते. त्यावेळी भिक्षू चक्षुपाल भगवंतांना भेटायला आले. त्यांच्या येण्याने त्यांच्या दिनचर्येची, वागणूकीची आणि गुणांचीही चर्चा झाली. कारण भिक्षु चक्षुपाल आंधळे होते. एके दिवशी विहारातील काही भिक्षूंना चक्षुपालांच्या झोपडीबाहेर काही मेलेले किडे दिसले. ते भिक्षू चक्षुपालांवर टीका करायला लागले. चक्षुपालांनी या जिवंत प्राण्यांना कसे बरे मारले असे ते भिक्षू म्हणू लागले.

भगवान बुद्धांना ही गोष्ट समजली. त्यांनी निंदा करणाऱ्या भिक्षूंना बोलावाले आणि विचारले की त्यांनी भिक्षूंना कीटक मारताना पाहिले आहे का? त्यावर भिक्षूंनी नाही असे उत्तर दिले. यावर भगवान बुद्धांनी भिक्षूंना सांगितले की, ज्याप्रमाणे तुम्ही त्यांना कीटक मारताना पाहिले नाही, त्याचप्रमाणे चक्षुपालनेही त्यांना मरताना पाहिलेले नाही. चक्षुपालाने जाणूनबुजून कीटकांना मारलेले नाही, त्यामुळे त्यांच्यावर टीका करणे योग्य नाही. त्यावर भिक्षूंनी बुद्धांना विचारले की, चक्षुपाल हे आंधळे का होते? त्यांनी या जन्मात किंवा मागील जन्मात काही पापे केली होती का? त्यावर बुद्धांनी चक्षुपालाच्या मागील जन्मातील एक कथा सांगितली.

भगवान बुद्धांनी चक्षुपालाबद्दल सांगितले की ते त्यांच्या मागील जन्मात एक वैद्य होते. एका अंध स्त्रीने त्यांना वचन दिले होते की जर त्यांनी तिचे डोळे बरे केले तर ती आणि तिचे कुटुंब त्यांचे गुलाम होतील. महिलेचे डोळे बरे झाले. पण गुलाम होण्याच्या भीतीने तिने आपले वचन स्वीकारण्यास नकार दिला.

महिलेचे डोळे बरे झाले होते. मात्र वैद्य जाणत होते की ती महिला खोटे बोलत आहे. तिला धडा शिकवण्यासाठी किंवा बदला घेण्यासाठी चक्षुपालांनी तिला दुसरे औषध दिले. त्यामुळे ती महिला पुन्हा अंध झाली. ती खूप ओरडली, रडीली. असे झाले तरी चक्षुपालला अजिबात फरक पडला नाही. या पापामुळे वैद्य चक्षुपालाला पुढील जन्मात आंधळे व्हावे लागले.

५.आम्रपाली

एकदा भगवान बुद्ध चारिका करत वैशालीच्या अभयारण्यात आले. त्यांच्या आगमनाची बातमी काही मिनिटांतच शहरात पसरली आणि त्यांच्या दर्शनासाठी लोक तेथे येऊ लागले. शहरातील श्रेष्ठीही त्यांना भेटायला आले होते. तथागतांनी त्यांचे आमंत्रण स्वीकारावे आणि त्यांच्या घरी जेवायला यावे अशी प्रत्येकाची इच्छा होती.

आम्रपाली ही वैशालीची सर्वात सुंदर आणि प्रतिष्ठित गणिका होती. ती देखील तथागत बुद्धाच्या तपस्वी जीवनाने प्रभावित झाली होती आणि स्वतःच्या तिरस्करणीय जीवनाचा तिला वीट आला होता. तीही भगवान बुद्धांना आमंत्रण देण्यासाठी पोहोचली. त्यांनी तथागतांना आमंत्रण दिले आणि त्यांनी त्यांचे निमंत्रण स्वीकारले आणि ते त्यांच्या घरी आले.

जेव्हा त्यांच्या शिष्यांना हे कळले तेव्हा त्यांना वाईट वाटले आणि त्यांनी त्यांना स्पष्टपणे सांगितले की त्यांनी एका गणिकेच्या घरी जाऊन अत्यंत अनुचित कृत्य केले आहे. शिष्यांचे म्हणणे ऐकून तथागत त्या सर्वांना म्हणाले, 'शिष्यांनो! तुम्हा लोकांना आश्चर्य वाटते की मी एका गणिकेच्या घरी जेवण कसे केले. याचे कारण म्हणजे ती जरी गणिका असली तरी तिने पश्चातापाच्या आगीत स्वतःला जाळून पवित्र केले आहे. 

हेही वाचा- कार्तिक पौर्णिमेला कोणत्या वस्तूंचे दान करावे?, अनेक पटींनी मिळतील लाभ!

ज्या संपत्तीसाठी माणूस इच्छा करतो आणि अनेक पद्धती वापरतो त्या संपत्तीला क्षुल्लक समजून आम्रपालीने नाकारले आहे आणि आपले घृणास्पद जीवन सोडून दिले आहे. अशा परिस्थितीत मी तिचे निमंत्रण कसे नाकारू शकेन? तुम्हीच विचार करा की तिला अजून हीन समजायचे का?

गौतम बुद्धांचे म्हणणे ऐकल्यानंतर सर्व शिष्यांच्या लक्षात आले की बुद्ध बरोबर बोलत आहेत. त्यामुळे त्याला खूप पश्चाताप झाला आणि त्यांनी तथागतांकडे क्षमा मागितली. तथागतांनीही आपल्या शिष्यांना क्षमा केली.

हेही वाचा- कोण होते बिरसा मुंडा? ब्रिटिशांविरुद्ध उलगुलान पुकारणारे 'धरती आबा' यांचे प्रेरणादायी जीवन!

Disclaimer: या लेखात दिलेली माहिती पूर्णपणे खरी आणि अचूक असल्याचा आमचा दावा नाही. सविस्तर व अधिक माहितीसाठी संबंधित क्षेत्रातील तज्ज्ञांचा सल्ला घ्यावा.