भारतात रुद्रवीणा वादन क्षेत्रातील सम्राट उस्ताद जिया बहाउद्दीन डागर!

भगवान शंकर रुद्रवीणा वाजवीत तसेच लंकेचा राजा रावण हा देखील रुद्रवीणा वाजवीत असे. हे त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाला साजेसेच! रुद्रवीणा फक्त वजनच साडेआठ किलो असते त्यामुळे ती पेलून पुढे रसिकांना मोहित करणारे वादन करणे हे येरा गबाळ्याचे काम नव्हे! खरे सांगायचे, तर बहुतेक हिंदूंचे प्रमुख देव हे संगीतकारच आहेत. संगीत साधना ही अध्यात्माशी जुळलेली आहे आणि त्यामुळे आपल्या देवांमध्ये देखील भगवान शंकर- रुद्रवीणा, श्रीकृष्ण-बासरी, नारद-तंबोरी, गणपती-मृदंग आणि नृत्य, माता सरस्वती वीणा इत्यादी वाद्य वाजवतानाची दृश्य आपण पाहिली आहेत. त्याचप्रमाणे असा उल्लेख आपल्या अनेक पुराणांमध्ये आणि जुन्या साहित्यात आवर्जून आढळतो.

उस्ताद बहाउद्दीन खान डागर यांना २०१२ साली वयाच्या अवघ्या ४२ व्या वर्षी प्रतिष्ठित असा संगीत नाटक अकादमीचा पुरस्कार मिळाला. या घराण्यातील लोक जे गायन वादन करतात त्याला डागरबाणी असेही म्हणतात.

भारतात निरनिराळ्या तऱ्हेच्या वीणा वाजविल्या जातात. यामध्ये वीणेचा जास्तीत जास्त वापर हा कर्नाटक संगीतात केला जातो. डागर घराणं हे संगीतातील अवघड प्रकार सादर करण्याबाबत प्रसिद्ध आहेत. धृपद गाणे किंवा रुद्र वीणा वाजवणे आणि संगीताची आणि संगीतामध्ये भेसळ न होऊ देणे ही बाब त्यांनी कटाक्षाने पाळली आहे. उस्ताद बहाउद्दीन डागर हे डागर घराण्याचे विसावे वंशज आहेत. आपण एखाद्या घराण्यातल्या विसाव्या पिढीला भेटतो आहोत ही गोष्टच भारावून टाकणारी आहे.

उस्ताद बहाउद्दिन खान डागर यांची भेट घ्यायचं ठरवलं त्यावेळेस माझ्या परिचित अशा सायन येथील श्री वल्लभ संगीतालय येथे प्रिन्सिपल असलेल्या विदुषी गायिका सौ शर्वरी वैद्य यांनीही बहाउद्दीनखान साहेबांना भेटण्याची इच्छा प्रकट केली. बहाउद्दीन खान साहेबांशी बोलणं झाल्यानंतर त्यांनी एक दिवसभर त्यांच्या घरीच बोलवले. त्यांच्या रहात्या वास्तूचं नाव सुद्धा 'धृपद' असे आहे. त्या दिवशी त्यांच्या घरी संगीत विषयक अतिशय आश्वासक आणि सखोल चर्चा झाली. त्यांच्या घराण्याबद्दल बोलताना ते म्हणाले की आमच्या घराण्याचे मूळ पूर्वज हे ब्राह्मण होते. दिल्ली जवळ डागूर नावाचे एक खेडे आहे. तेथील आमचे मूळ कुटुंब! आमच्या घराण्याची सुरुवात हरिदास डागर यांनी केली. त्यांना नायक हरिदास असे म्हणत असत. हरिदास डागर यांनी डागर घराणे सुरू केले ते पंधरावे शतक होते. पुढे अठराव्या शतकामध्ये घराण्याच्या पुढच्या पिढीतील बाबा गोपालदास यांनी घराण्याची परंपरा पुढे चालविली. परंतु त्यांना इस्लाम धर्म स्वीकाल्यानंतर डागर कुटुंब हे मुस्लिम झाले. असे असले तरीही या कुटुंबाने आपल्या हिंदू परंपरा सोडल्या नाहीत. बहाउद्दीन खान साहेबांना त्यांच्या वडिलांनी रुद्रवीणा वाजव अशी जबरदस्ती केली नाही.

उलट त्यांना पैसे देऊन युरोपला पाठवले आणि सांगितले की जगातले सर्व संगीत पहा, ऐक आणि त्यातून तुला नक्की काय करायचं आहे हे तुझं तूच ठरव. गुरु म्हणून ते अत्यंत कडक होते आणि त्यांनी मुलगा आहे म्हणून बहाउद्दीन साहेबांना कोणतीही सवलत दिली नाही. उलट एका कार्यक्रमाला जाताना त्यांना सांगितलं की तुझी वाद्य तुला सुरात लावता आली पाहिजेत. जर जमत नसेल तर कार्यक्रमाला जाऊ नको, घरी परत ये. तरुण बहाउद्दीन खान साहेबांना हा मोठाच धडा होता. एकदा रुद्रवीणा वादन करायचे असे ठरवल्यानंतर त्यांचे वडील, उस्ताद मोहीउद्दीनखान डागर यांनी त्यांच्याकडून अगदी कठोरपणे आवश्यक तो रियाज करून घेतला. उस्ताद श्री. मोहीउद्दीन खान यांच्या निधनानंतर त्यांचे काका उस्ताद फरिउद्दीन खान डागर, हे प्रसिद्ध ध्रुपद गायक होते, ह्यांनी त्यांना शिकविले आणि उत्तमपणे त्याला संगीतविद्या आत्मसात होईल याचे काळजी घेतली. बहाउद्दिन खान साहेबांनी देखील आपण जगभर फिरून बीटल्स, जाझ, सालसा, वेस्टर्न म्युझिक , पॉप म्युझिक हे सर्व ऐकल्यानंतरच रुद्रवीणा वाजवायचे ठरवले होते.

त्यामुळे त्यांनीही मन लावून संगीत साधना केली. रुद्रवीणा ही अजूनही फारशी लोकप्रिय नाही परंतु त्यामागे एक अध्यात्मिक वलय आहे. सध्या सुमारे ४० लोक त्यांच्याकडे रुद्रवीणा शिकत आहेत. गेल्या वर्षी फक्त सात आठ लोक शिकत होते. त्यांचं स्वतःचं पनवेल जवळ गुरुकुल आहे आणि त्यामध्ये ते गुरुकुल पद्धतीने विद्यार्थ्यांना शिकवतात. ज्या मुलांना त्यांच्या गुरुकुलात २४ तास राहणे शक्य नाही ते जाऊन येऊन शिकतात. वैशिष्ट्य म्हणजे उस्ताद बहाउद्दिन खान साहेब विद्यार्थ्याकडून कोणतीही फी घेत नाहीत. गमतीचा भाग म्हणजे एवढं अवजड वाद्य वाजवण्याकरता आणि शिकण्याकरता त्यांच्या शिष्यांमध्ये एक बारा वर्षाची छोटी मुलगी आहे. ती नऊ वर्षाची असल्यापासून त्यांच्याकडे येते आणि रुद्रवीणा वाजवायला शिकते.

दरवर्षी त्यांना लंडनमध्ये होणाऱ्या दरबार फेस्टिवल जो भारतीय शास्त्रीय संगीताकरीता प्रसिद्ध आहे. त्याचे निमंत्रण येते त्यामध्ये अनेकदा त्यांनी आपली कला सादर केली आहे. तसेच दरवर्षी त्यांना अमेरिकेत जाऊन काही महिने राहुन तेथील लोकांना भारतीय संगीताबद्दल माहिती देणे याकरिता आमंत्रित केले जाते. इतरही अनेक देशांमधून त्यांना रुद्रवीणा वाजवण्याकरता बोलावणी असतात. परंतु आपलं भारतातील काम सुरळीत होईल याची ते काळजी घेतात.

त्यांच्याबरोबर बोलताना एक गोष्ट प्रामुख्याने जाणवली ती म्हणजे हा माणूस अत्यंत सखोल आहे. संगीत आणि अध्यात्मात त्यांनी खूपच मोठी प्रगती केली आहे. आपल्या विद्यार्थ्यांना ते सांगतात की तुम्ही लक्ष्मीच्या मागे लागू नका, कारण की ती निघून जाईल, परंतु सरस्वती तुमच्याबरोबर राहील. तुम्ही एकदा सरस्वतीचे उपासक झालात की ती तुम्हाला उपाशी ठेवणार नाही. काही ना काहीतरी देईलच! काही लोक सांगतात की तुम्ही दिवस दिवस रियाज करा दिवसातून आठ तास दहा तास रियाज करा परंतु सकाळी दोन तास आणि संध्याकाळी दोन तास केलेलं रियाज पुरेसा असतो असं बहाउद्दिन खान साहेबांचे मत आहे आणि अनुभव आहे. मात्र जेव्हा रियाज कराल त्यावेळेला तो लक्ष देऊन आणि समरसहून केला पाहिजे. त्यावेळेस इतर गोष्टींकडे अजिबात लक्ष असता कामा नये. रियाजाची वेळ चुकवू नये आणि ठराविक वेळेलाच तुम्ही रियाज केला पाहिजे. कोणत्या वेळेला करायचा हे तुम्ही ठरवा. कोणत्याही गोष्टीमध्ये फार वाहून जाणे हा बहाउद्दिन खान साहेबांचा स्वभाव नाही. जीवनाबद्दलचा अत्यंत सखोल दृष्टिकोन असणारा हा माणूस दिग्गज कलाकार आणि बहुश्रूत माणूस ! आम्ही त्यांच्या घरी गेलो तेव्हाही चार-पाच मुलं रियाज करीत होती त्यांच्या म्युझिक रूममध्ये त्यांनी आम्हाला आवर्जून नेले आणि रुद्रवीणेबद्दल अधिक सखोल माहिती सांगितली. रुद्रवीणेच्या प्रत्येक भागात परमेश्वराचे कसे अधिष्ठान आहे हे समजावून सांगितले. रुद्रवीणेचा अधिकाधिक प्रसार करणे आणि हे वाद्य नवीन पिढीपर्यंत पोचविणे हे आपले उद्दिष्ट असल्याचे त्यांनी सांगितले व याच दृष्टिकोनातून ते तरुणांना रुद्रवीणा वाजवायला शिकवीत आहेत.

भारतापेक्षा परदेशात रुद्रवीणे बद्दल अधिक उत्सुकता आहे. असे त्यांचे निरीक्षण आहे. त्यांनी आम्हाला रुद्रवीणे बद्दल अतिशय चांगली माहिती दिली व काय माहिती दिली याचे दोन व्हिडिओ सादर करीत आहे. जिज्ञासूंनी ते अवश्य बघावीत आमचा एक संपूर्ण दिवस या विद्वान आणि सखोल माणसाच्या सहवासात अत्यंत चांगला गेला आणि त्यांचे ज्ञान भांडार बघून आम्ही चकित झालो.

-उमाकांत तासगावकर