Mental Health Issue: मानसिक आरोग्य म्हणजे काय रे भाऊ?

Social Service Supritendent (Psychiatry)

प्रिय बंधू,

मानसिक आरोग्य म्हणजे आपले भावनिक, मानसिक आणि सामाजिक कल्याण होय. आपण कसे विचार करतो, अनुभवतो आणि कसे वागतो यावर त्याचा परिणाम होतो. आपण तणाव कसा हाताळतो, गोष्टींची निवड करतो आणि इतरांशी कसे संबंध ठेवतो यावर देखील परिणाम होतो. चांगले मानसिक आरोग्य राखणं हे सर्वांच्याच आरोग्यासाठी आवश्यक असते. आपल्या दैनंदिन जीवनातील विविध पैलूंवर त्याचा परिणाम होत असतो. यात आव्हानांचा सामना करणे, लवचिकता निर्माण करणे आणि आवश्यकतेनुसार समर्थन मिळवणे समाविष्ट आहे. परिपूर्ण आणि संतुलित जीवन जगण्यासाठी मानसिक आरोग्याची काळजी घेणे अत्यंत आवश्यक आहे.

विचार प्रक्रिया आणि मानसिक आरोग्य

आपली विचार प्रक्रिया अत्यंत महत्वाची असते. आपण आपल्या बाबत जसा विचार करू तसेच आपले प्रोग्रामींग होत जाते आणि आपण तसेच घडत जातो. विचार प्रक्रियेमध्ये आपला मेंदू निष्कर्षापर्यंत पोहोचण्यासाठी, निर्णय घेण्यासाठी आणि समस्यांचे निराकरण करण्यासाठी आपले अनुभव, धारणा आणि आठवणींमधून माहितीचे विश्लेषण, मूल्यमापन आणि प्रक्रिया करण्यात गुंतलेल्या संज्ञानात्मक क्रियाकलापांचा समावेश असतो. यात धारणा, लक्ष, स्मृती, तर्क, समस्या सोडवणे आणि निर्णय घेणे यासारख्या विविध मानसिक प्रक्रियांचा समावेश होतो. आपले विचार आपला विश्वास, भावना आणि पूर्वीच्या ज्ञानाद्वारे आकार घेतात, जे आपण आपल्या सभोवतालच्या जगाचा कसा अर्थ लावतो आणि त्याला प्रतिसाद देतो यावर प्रभाव टाकतो. ही एक जटिल आणि बहुआयामी प्रक्रिया असून ती व्यक्तीपरत्वे बदलते.

वर्तनाची प्रक्रिया आणि मानसिक आरोग्य

व्यक्तीच्या वर्तनाची प्रक्रिया गुंतागुंतीची आहे. आनुवंशिकता, पर्यावरण, भूतकाळातील अनुभव, भावना आणि संज्ञानात्मक प्रक्रिया यासारख्या विविध घटकांनी एखाद्या व्यक्तिचे वर्तन प्रभावित असते. व्यक्तीच्या वर्तनामध्ये सामान्यत: इनपुट प्रक्रिया आणि आउटपुटचे चक्र समाविष्ट असते. बाह्य उत्तेजना किंवा अंतर्गत विचार इनपुटला चालना देतात, जी नंतर विविध संज्ञानात्मक यंत्रणेद्वारे आपल्या मेंदूमध्ये प्रक्रिया केली जाते. शेवटी, आउटपुट म्हणजे आपला वर्तनात्मक प्रतिसाद किंवा कृती. वर्तणूक समजून घेण्यामध्ये या घटकांचा गुंतागुंतीचा आंतरक्रिया समजून घेण्यासाठी अनेकदा मानसशास्त्र, न्यूरोसायन्स आणि समाजशास्त्र यांचा अभ्यास करावा लागतो.

तणाव कसे हाताळायचे

तणाव हाताळण्यात तंत्रांचा समावेश असतो. तणाव व्यवस्थापन करण्यासाठी खाली काही उपयुक्त टीप्स आहेतः

• दीर्घ श्वास घेण्याच्या व्यायामाचा सराव करा
• नियमित शारीरिक व्यायाम करा
• आपल्या कार्यांना प्राधान्य द्या आणि ते नीट करा.
• विश्रांती घ्या. ध्यान किंवा माइंडफुलनेस, रिलॅक्ससेशन यासारख्या विश्रांती तंत्रांचा सराव करा
• मित्र किंवा कुटुंबातील व्यक्तिंकडे तुमचं मन मोकळं करा
• तणाव वाढवणारे अल्कोहोल, कॉफीसारख्या पदार्थांचे मर्यादित सेवन करा
• तुमच्या मानसिक आणि भावनिक कल्याणासाठी पुरेशी झोप घ्या
• तणाव जास्त असेल तर व्यावसायिक तज्ज्ञांकडून समुपदेशन किंवा थेरपी घ्या.
• लक्षात ठेवा, तुमच्या तणावाची मूळ कारणे ओळखणे आणि तुमच्यासाठी सर्वोत्कृष्ट काम करणारे निरोगी उपाय शोधणे आवश्यक आहे.

मानवी संबंध कसे विकसित करावे

मानवी संबंध विकसित करण्यामध्ये इतरांशी सकारात्मक संबंध निर्माण करणे आणि राखणे याचा समावेश आहे. लोकांशी तुमचे संबंध सुधारण्यात मदत करण्यासाठी येथे काही टिप्स दिल्या आहेत:

• सक्रिय ऐकणे: इतर व्यक्ती बोलत असताना त्याकडे पूर्ण लक्ष द्या. आवड दाखवा आणि योग्य प्रतिसाद द्या.
• सहानुभूती: इतरांचे दृष्टीकोन आणि भावना समजून घेण्याचा प्रयत्न करा, सहानुभूती आणि समर्थन दर्शवा
• संप्रेषण: स्वतःला स्पष्टपणे आणि आदरपूर्वक व्यक्त करा. इतरांशी खुल्या आणि प्रामाणिक संवादाला प्रोत्साहन द्या.
• आदर: इतरांसोबत आदर आणि दयाळूपणे वागा. त्यांच्या मतांचे आणि सीमांचे आदर करा
• विश्वासार्ह व्हा: तुमच्या कृती आणि वचनांमध्ये सातत्य ठेवा. विश्वासार्ह रहा.
• विवादांचे निराकरण: तंटे, विवाद यांना रचनात्मकपणे सामोरे जा. समस्या वाढवण्याऐवजी त्यातून मार्ग कसा निघेल हे शोधा.
• प्रशंसा: इतरांच्या प्रयत्नांबद्दल आणि योगदानाबद्दल कृतज्ञता व्यक्त करा.
• लवचिकता: खुल्या मनाचे आणि भिन्न व्यक्तिमत्त्वे आणि परिस्थितींशी जुळवून घेण्याची इच्छा बाळगा.
• वैयक्तिक सीमा: आपल्या स्वतःच्या आणि इतरांच्या सीमांचा आदर करा, परस्पर आदर सुनिश्चित करा.
• सामाजिक कौशल्ये: विविध सेटिंग्जमध्ये प्रभावीपणे आणि आत्मविश्वासाने संवाद साधण्यासाठी चांगली सामाजिक कौशल्ये विकसित करा.

लक्षात ठेवा, अर्थपूर्ण नातेसंबंध निर्माण करण्यासाठी वेळ आणि प्रयत्न लागतात.

(लेखक हे पणजी, गोवा येथे मानसोपचार सामाजिक कार्यकर्ते म्हणून कार्यरत आहेत. ईमेलः pravin.mphilpsw@gmail.com)